بررسي تحولات تقسيمات كشوري خوي

دكتر سيدحسن شهرستاني ـ عضو هيئت علمي دانشگاه هنر

 

در منابع خوي، همواره جزء شهرهاي مهم آذربايجان به حساب مي آمده است. براساس منابع رسمي خوي در سال 1319 ق / 1280ش داراي 20 هزار نفر جمعيت جزء ايالت آذربايجان بوده است. در سال 1325 محمدصفي خان گردآورنده كتب گرانقدر جغرافيايي، در حالي كه جمعيت اروميه را 30000 برآورد مي كند، جمعيت خوي را 35000 مي داند و آن را در وسط باغات سبز و خرم و داراي منسوجات پشمينه معرفي مي كند. خوي در اين زمان نيز جزء ايالت آذربايجان بوده است.

به لحاظ تقسيمات كشوري رفته رفته بر اهميت و وسعت خوي در ميان شهرستان هاي آذربايجان افزوده شده است. حسين گل گلاب در سال 1310ش موقعيت شهر خوي را بسيار مهم و يكي از نقاط تجارتي بين تركيه و ايران مي داند.

در سال 1311، خوي 20 هزار سكنه داشته كه 12 هزار آن در خارج شهر سكني داشته اند. در همين سال ايالت آذربايجان به دو ايالت شرقي و غربي تقسيم شد و خوي جزء ايالت غربي قرار گرفت. اين در حالي است كه در آبان ماه سال 1316 دوباره اين دو ايالت شرقي و غربي به استان شمال غرب تبديل شد. با تصويب قانون 1316 تغييراتي در ساختار كشوري به وجود آمد كه براساس آن ايران ابتدا به شش استان تقسيم شد و خوي به عنوان يكي از شهرستان ها شامل بخش هاي زير شد:

1ـ خوي، قطور 2ـ چاي باسار 3ـ چالدران، آواچيق، سكمن آباد 4ـ ماكو، بيجيك، قره قويونلو، چاي پاره پس از دو ماه به دليل برخي نارسايي هاي اين قانون تغييراتي ديگر در اين ساختار داده شد و ايران به 10 استان تقسيم شد و خوي بر عنوان يك شهرستان مستقل در استان سوم و چهارم قرار گرفت كه داراي بخش هاي خوي، شاهپور، عرب، قراعيني و ماكو بود.

رزم آرا در سال 1320 منطقه خوي (شهرستان خوي) را جزء آذربايجان باختري معرفي مي كند كه داراي 120000 سكنه است (رضاييه در اين زمان داراي 70000 جمعيت بوده است). شهرستان خوي در اين زمان داراي بخش هاي خوي، پلدشت، ماكو، شاهپور و سيه چشمه بود و شهر خوي به عنوان كليد آذربايجان باختري محسوب و داراي مهمترين و با اهميت ترين پايگاه نظامي بوده است.

در سال 1320 طبق تصويب نامه شمارة 113 بخشداري ماكو به فرمانداري تبديل و از خوي جدا شد. در سال 1325 استان شرقي و غربي (سوم و چهارم)، طبق تصويب نامة شماره 765 به استان آذربايجان تبديل شدند. پس از آن در سال 1329 از نظر ادارة ثبت احوال، خوي و شاهپور يك ناحيه به حساب آمده اند كه جمعاً داراي 14 دهستان و 371 قريه بوده اند. حسينعلي رزم آرا در سال 1330 در كتاب ده جلدي فرهنگ جغرافيايي ايران خوي را جزء استان سوم ذكر كرده كه اين امر ناشي از تلفيق دو استان سوم و چهارم در آن روزگار بوده است. در صورتي كه خوي جزء استان چهارم (يا غربي) بوده. و با سه بخش و 17 دهستان و 399 آبادي جمعاً 155670 نفر جمعيت داشته است.

براساس اولين سرشماري عمومي كشوري خوي به همراه شاهپور در استان آذربايجان غربي و در مجموع داراي 47652 نفر جمعيت است.

در سال 1337 براساس تصويب نامه شماره 765 دو استان آذربايجان شرقي و آذربايجان غربي از هم ديگر جدا شدند و بدين ترتيب شهرستان هاي مهم اين استان شد. روند تغييرات تقسيمات كشوري اين شهرستان به طور از اين استان تا 1385 به قرار زير است:

همزمان با تفكيك دو استان، خوي داراي دو بخش به نام حومه و قره ضياءالدين بود. اما در سرشماري 1345 از دو بخش چايپاره و بخش حومه ياد مي شود. بعدها بخش حومه به بخش مركزيتغيير نام يافت و همچنان هر دو بخش با دهستان هاي چورس، حاجيلار، قره ضياءالدين و نيز آلند، ايواوغلي، رهال، سكمن آباد، فيرورق، قطور و ولديان قرار داشتند تا سال هاي 1365 به تغيير جدي در ساختار تقسيمات كشوري خوي رخ نداد. در سال 1366، 12 دهستان در اين شهرستان ايجاد شد.

تا سال 1374 در شهرستان خوي تغيير عمده اي به وقوع نپيوست. تنها در سال 1375 بخشي به نام ايواوغلي از تركيب دهستان هاي ولديان و ايواوغلي در شهرستان ايجاد شد. از اين پس تا سال 1385 بيشترين تغييرات در شهرستان رخ داد به گونه اي كه دو بخش ديگر به نام هاي صفائيه و قطور از تركيب دهستان هاي الند و سكمن آباد / زري و قطور شكل گرفت. بدين ترتيب در سال 1385 خوي داراي 5 بخش و 14 دهستان شد.

توضيح: متن كامل اين مقاله به همايش ملي بازشناسي تاريخ شهرهاي ايران ارائه شده است.