نماد پاييز در انديشه مولوي

اكرم مرندي ـ كارشناس ارشدادبيات فارسي

 

مطابق مبناي عرفا بهار نماد اسماي لطف حق تعالي ومظهر اسماي قهر الهي است . همه آنچه مولانا درباره ي پاييزگفته است به همين معنا باز مي گردد. بهار يادآور بشارت و پاييز نماد انذار وخوف است.

آن بهاران لطف شحنه ي كبرياست/ وآن خزان تخويف وتهديدخداست

(مثنوي دفتردوم ،بيت 2959)

 باتوجه به اين معنا ،پاييزمظهرتمام حقايقي است كه باقهر و ابتلا و نابودي سنخيت  دارد .

درمثنوي به چند مورد از اين معني اشاره شده است :

1)پاييز، مظهر قبض دل: قلب انسان مجلاي تجليات لطف وقهرالهي واقع مي شود. زماني به بسط وشادي و سرور مي رسد وگاهي نيز قبض و گرفتگي و اندوه وغم برآن عارض مي‌گردد. مولانا از بسط و شادي درون به بهار و از قبض واندوه قلبي به پاييز تعبير كرده است :

پس مجاهد را زماني بسط دل/ يك زماني قبض و درد وغش و غل

(مثنوي دفتراول،بيت 1896-1897)

2)بهار ، نماد رستاخيز و پاييز، نماد دنيا: در آيات قرآن ، قيامت بارها به "بهار" تشبيه شده است. بديهي است خار كه از برگ هاي معاني و حقايق بي بهره است، در برابر بهار رستاخيز رسوا مـي‌شود. از اين رو خار برهنه از معاني، هميشه طالب دنياست ،اما گلهاي سوسن و ياسمن، طالب و منتظر بهارند . در خزان گلزارها و درختان برهنه از برگ و بارند و خارها ،كه چه در پاييز و چه در بهار فاقد برگ و زيبايي هستند ،خود را با آنها برابر مي دانند. دنيا طلبان در خزان دنيا خويشتن را با اوليا الله مقايسه مي‌كنند و چه بسا اهل الله را به  حقارت بنگرند. از اين رو اهل دنيا رستاخيز را نيز "خرابه‌ي دنيا" انگارند :

برگ يك گل چون ندارد خار او/ شد بهاران دشمن اسرار او

و آنكه سر تا پا گل است و سوسن است/ پس بهار او را دو چشم روشن است

خار بي معني خزان خواهد ،خزان/ تازند پهلوي خود با گلستان

(مثنوي دفتراول ،بيت 2950-2927 )

3)پاييز مظهر پيري وبهار نمادومظهر جواني: تعبير پيري به پاييز و بهار  به جواني در ادبيات تعبيري شايع است. مولانا پاييز را به پيرزني تشبيه كرده است كه آيينه اي دردست گرفته و مشغول آراستن خويشتن است .

چون عروسي خواست رفتن آن خريف/  موي ابروپاك كرد آن مستخيف

پيش رو آيينه بگرفت آن عجوز/ تابيارد رخ ورخسار وپوز

 4)پاييز ،مظهر نماد مرگ و نابودي: در انديشه مولانا ،پاييز درموارد زيادي به معناي مرگ ونابودي است. وي به طور مشخص در بيت 772دردفتر ششم مثنوي مي گويد:" »مرگ مانند خزان ،تواصل برگ« "

چرا مرگ ، تاويل پاييز است ؟به عبارت ديگر ،چه مناسبتي ميان مرگ وپاييز وجوددارد ؟

مولانا به اين سوال جوابهاي گوناگون داده است. ازجمله مي فرمايد: خزان كه مي رسد ، هزاران شاخه وبرگ روبه نيستي مي نهند :

در خزان آن صدهزاران شاخ وبرگ / درهزيمت رفته دردرياي مرگ

اما بهار،كدخداي مشيت الهي است كه امر مي كند خزاني كه زيبايي ها را خورده است بار ديگر آن رابه زمين باز آورد :

باز فرمان آيدازسالار ده/ وعدم راكآ نچه خوردي باز ده

 سالار ده : كنايه از بهار است .

آنچه خوردي واده اي مرگ سياه / از نبات ودارووبرگ وگياه

اين نوع استدلال برخاسته ازمتون ديني به ويژه قرآن كريم است .خداوند درسوره ي اعراف ،آيه ي 57 مي فرمايد:" »و اوست خدايي كه بادها رامي فرستد كه نويددهنده ي رحمت خويش است تاچون ابري گرانبها به بالا بركشد و ما آن را به زميني مرده و بي گياه مي رانيم و از آن آب فرومي ريزيم وبدان سبب ميوه هاي گوناگون ازدرخت برون مي‌آوريم. ماهمچنان مردگان را ازگور برمي انگيزيم ، مگرشما بدين نشان به ياد رستاخيز افتيد."«

مولوي درمثنوي پاييز را نماد مرگ معنوي نيز اصطلاح كرده است و در توضيح اين مرگ باطني مي فرمايد: "هرچه جسم از توشه وآذوقه و لذايذ مادي بهره مندشود، روح دچار ضعف و پيري و مرگ مي گردد.

تن چو با برگ است روز و شب ازآن/  شاخ جان دربرگ ريز است وخزان

 برگ تن بي برگي جمال است زود / اين ببايد كاستن ،آن رافزود

(مثنوي دفترپنجم ،بيت 144-145 )

در انديشه ي مولانا نسبتي معكوس ميان فربه شدن جسم بالاغري روح است.

هرچه ازجيره ي جسم كاسته شود برجيره ي روح افزوده مي گردد.

دليل ديگرتمثيل مرگ به پاييز ،آن است كه مرگ ، اسباب واعتبارات وآرزوها و وابستگي هاي وجود آدمي است.

قاطع الاسباب ولشكرهاي مرگ / همچودي آيدبه قطع شاخ وبرگ  (مثنوي ،دفترششم ،بيت 3604 )

5)پاييز نماد بدكاران: اهميت صحبت وهمنشيني با خوبان و پرهيز از همنشيني بابدكاران از اصول مهم مكتب مولوي است .وي همنشيني با خوبان راهم هم‌سخني با بهار و معاشرت با بدكاران را جفت شدن با پاييز تعبيركرده است:

اي خنك زشتي كه خوبش شد حريف/ واي گل رويي كه جفتش شد خريف

(مثنوي ،دفتردوم ،بيت 1341)

6)پاييز، نماد ابتلائات و رياضات سالك: در كل مثنوي ،تنها موردي كه پاييز به معنايي مثبت دلالت مي كند ، تشبيه رياضات و ابتلائات سالك به پاييز است .ُ البته اين معنا ازپاييز، بامبناي مولانا،كه صفات قهريه را پاييز ناميده است، مناسبت دارد. چون ابتلائات مظهر اسماي جلال وقهرالهي است،درنزد مولانا اندوه هايي كه سالك دچارآن مي‌شود سازنده ي روح است و مصيبت عامل بسيار مهمي در ايجاد قدرت ابتكار و ابداع در انسان است . وي در تمثميلي بسيار زيبا گلهاي شقايق را ترسيم كرده كه به شكوفه هاي تازه اجازه ي رشد نمي دهند . از نظر مولانا سالكي كه در عرض تجليات خوفيه و قهر و عظمت حق تعالي واقع مي شود  افكار و اذهان فاسدش همچون شقايق هاي كهنه ريخته مي شود و پس از آن شكوفه هاي نو در درخت روح سالك مي رويد

 در خزان و باد خوف حق گريز/ وآن شقايقهاي پارين را بريز

 اين شقايق منح نو اُ شكوفه هاست/ كه درخت دل براي آن نماست

( مثنوي دفتر ششم بيت 4461)

اندوه هاي عالي همچون پاييز خانه دل را از اغيار مي زدايد تا جا براي شاديها باز شود مي فشاند برگ زر و از شاخ دل/ تا برويد برگ سبز و متصل مي كند بيخ سرور كهنه را / تا خرامد ذوق نو از ماورا

( مثنوي دفتر پنجم بيت 3681ـ3680)

7)         پاييز رمز هواهاي نفساني: در حديث است: »" بپرهيزيد از سرماي پاييز كه در آغاز مي رسد و روي آوريد به سرماي بهاري كه در آغاز سال آغاز مـي‌شود ، زيرا سرما در دو حالت آن مي‌كند كه با درختان مي كند ، در آغاز مي سوزاند و در پايان مي روياند«.

(نهج البلاغه -حكمت 123)

مولانا تفسيري معنوي ازاين حديث آورده است:

گفت پيغمبر زسرماي بهار/ تن مپوشانيد ياران ،زنهار

زآنكه باجان شماآن مي كند/ كان بهاران بادرختان مي كند

 ليك بگريزيد ازسرد خزان / كان كند كو كرد، باغ و رزان

اهل ظاهر ،به فهم حديث نايل نيامده‌اند وتصوركرده اند كه مراداز باد بهاري وپاييزي طبيعت مادي است ،

راويان اين رابه ظاهربرده اند/ هم برآن صورت قناعت كرده اند

بي خبربودند از جان آن گروه/كوه را ديده نديده كان به كوه

 ازنظر مولانا ،سخن رسول الله (ص)واميرالمومنين (ع) ناظر به مطلب عميقي است ،چكيده ي نظر وي آن است كه مراداز باد بهاري ، عقل وجان و منظور از باد پاييزي ، هواي نفس است.

اي خزان نزدخدانفس وهواست/ عقل وجان عين بهاراست وبقاست مرتوراعقلي است جزوي درنهان / كامل العقلي بجواندرجهان ( مثنوي ،دفتراول ،بيت 2046-2052)

منابع ومآخذ

1)فرهنگ نمادها و نشانه ها درانديشه مولانا ،علي تاجديني ،انتشارات سروش ،تهران 1383.

2)احاديث مثنوي ،فروزانفر،بديع الزمان ،انتشارات اميركبير،تهران 1361ش.

3)مثنوي معنوي ،بلخي ،جلال الدين محمد،انتشارات اميركبير،تهران 1357ش.

4)نهج البلاغه ،چاپ آفتاب ،1326ش.