بازار خوي، نسخه دوم بازار وكيل شيراز

چارلز استيوارت، همراه سفير انگليس، كه در سال 1251 هجري قمري (اولين سال سلطنت محمد شاه قاجار)، از خوي گذشته، مي‌نويسد: هنوز در آن دوره از رونق تجارت خوي كاسته نشده بود و بازارهاي آن كه در سراسر ايران، همانندي جز بازار وكيل شيراز نداشت، براي كالاهاي گوناگون به‌ويژه ظرف‌هاي مسي و جوراب‌هاي پشمي‌اش معروف بود.

او فعاليت سوداگران را مي‌ستايد و ضمن تماشاي بازارهاي خوي، از كاروانسرايي واقع در سمت راست كوچه نمدمال‌ها (كاروانسراي خان ) ياد مي‌كند كه در ميان حياط هشت گوش آن فواره و آبفشان زيبايي قرار داشته است. همچنين ديدن بعضي از بازرگانان سالخورده كه در جلو دكان‌هاي خود، برچهار پايه‌اي نشسته، عينك بربيني نهاده و به كتاب‌هاي قطوري چشم دوخته بودند، براي چارلز استيوارت، منظره جالبي بوده است. شهرستان خوي به سبب قرار گرفتن بر سر جاده‌هاي معروف بازرگاني مانند جاده ابريشم، مكه يولي، راه طرابوزان به جلفا و... و همچنين به سبب مركزيت اقتصادي از قديم داراي كاروانسراهاي متعدد، جهت تخليه كالا و استراحت بازرگانان و بازاري وسيع و گسترده جهت داد وستد كالاهاي مختلف بوده است. ولي در دوره‌هاي مختلف تاريخي به علت وجود سوانح طبيعي و انساني، شهر كهن رو به نابودي گذاشت و به تدريج شهري نو و جديد دركنار آن به وجود آمد و بازار قديمي فعلي شهر خوي مربوط است به آباداني دوره‌هاي اخير، كه از اواخر قرن دوازده هجري شروع شده است.

بازار قديمي خوي در ضلع جنوب شرقي چهار راه مركزي و به راستاي خيابان‌هاي طالقاني و انقلاب قرار گرفته است. طبق قرائن مشهور از جمله دروازه سنگي، تنها دروازه باز مانده كهن و بقاياي آثار حصار دور شهر، از زمان‌هاي پيشين اين مجموعه در ضلع شرقي شهر و متصل به ديوار دروازه ورودي شهر بوده است، كه مابين خيابان‌هاي طالقاني و انقلاب وكوچه دباغخانه و قپان واقع شده است وشكلي مستطيلي دارد و به سبب نوسازي و گسترش شهر خوي در چند دهه اخير و عدم توجه به آثار پر ارزش و ذيقيمت باستاني اين شهر كه يادگاري از عظمت و شكوه گذشته است، دخل و تصرف فراواني در آن به عمل آمده ولي آن مقدار از بافت قديمي بازار كه باقيمانده، بسيار با ارزش و جالب توجه است. اين مجموعه از چند راسته بازار سر پوشيده، سراها، چهارسوهاي خوش تركيب و گذرهاي قديمي كه بقاياي بافت بزرگ‌تري است تشكيل شده است. با توصيف اينكه مقادير زيادي از راسته بازارها و كاروانسراها و ساير واحد‌هاي مربوط، بعد‌ها به آن الحاق و از حالت اوليه خارج شده، ولي همين مقدار از بازار، بسيار با ارزش و داراي اتصال منظم و در مجموع از نظر معماري متناسب و هماهنگ است و از آثار با ارزش ميراث فرهنگي استان به شمار مي‌رود. با توجه به ويژگي‌هاي معماري و اقليمي، بازار خوي، مانند بازارهاي اصفهان، كرمان و اراك، فاقد تزئينات خاص گچبري و كاشي‌كاري و كتيبه است و تنها در بعضي قسمت‌ها، مخصوصا در چهار سوهاي آن نظم و دقت قابل توجهي در كاربرد و رگه چيني آجر، به كار رفته است.

در گذشته سنگفرش زيبايي كف بازار را پوشانده بود، لوله كشي آب مشروب نيز درست از وسط بازار مي‌گذشت و قسمت شمالي و جنوبي شهر را به هم وصل مي‌كرد و فاضلاب شهري كه در بازار و كوچه‌هاي اطرافش وجود دارد، قديمي‌ترين فاضلاب در سطح ايران بود. در بازار خوي نيز به مانند ساير بازار‌ها هر كدام از راسته‌ها، مربوط به شغل معيني بوده و به نام همان شغل معروف بوده است. مسگر بازار، بوركچي بازار، زرگر بازار، خرازي بازار و فرشچي بازار از اين دسته‌اند. در اين مجموعه، مراكزي مانند كاروانسراها نيز جهت رفع نيازها و احتياجات مردم و بازاريان موجود است. معروفترين اين كاروانسراها، خان، ميرزا هاشم و چيت سازان است. مشهور است، بعد از اينكه به دستور احمد خان دنبلي، بازار گسترده خوي به طرح بازار وكيل شيراز ساخته شد، كاروانسراي بزرگي پيوسته به آن بنا گرديد، كه امروز به نام وي، كاروانسراي خان ناميده مي‌شود. كاروانسراي خان در ضلع غربي بازار قديمي و مشرف به خيابان طالقاني است و يكي از درهاي ورودي آن به سوي بازار باز مي‌شود. اين كاروانسرا به فرم چهار ايواني ساخته شده بود، كه فقط دو ايوان آن در شمال و شرق باقي مانده است، كه داراي تزئيناتي مشبك و بسيار زيبا از آجرهاي قرمز رنگ و در داخل طاق‌ها نيز تزئينات آجر كاري به شكل ستاره ديده مي‌شود و هم‌اكنون حجره‌هاي آن مورد استفاده بازاريان است. حوض نسبتا بزرگي از سنگ، در وسط كاروانسرا نيز زيبايي و جذابيت بيشتري به اين اثر تاريخي داده است.

در مجموعه بازار قديمي خوي و به فاصله اندكي از كاروانسراي خان، كاروانسراي كهن ديگري قرار گرفته، كه به نام كاروانسراي ميرزا هاشم ناميده مي‌شود. در ورودي اصلي آن، از بازار بوده و در ديگري از تيمچه ميرزاهاشم دارد. حياط كاروانسرا تقريباً هشت ضلعي و داراي چهار ايوان بوده كه هم اكنون 3 ايوان باقي مانده و داراي آجر چيني بسيار زيبا است.

عباس ميرزا نايب السلطنه، در اجراي برنامه‌هاي اصلاحي خود، يك كارگاه ماهوت بافي نيز در خوي ايجاد كرد و بعد از بستن پيمان‌نامه شوم گلستان، دستگاه‌هايي را براي اين كار از روسيه خريداري و به خوي آورد. محل كارگاه در جايي بود كه بعدها به كاروانسراي چيت سازان معروف شد.